طنز: Ø‌ایگاه و مضامین آن در شعر رهی معیری و محمد مهدی Ø‌واهری (بررسی مقایسه‌ای)

Authors
1 استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه
2 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات عرب دانشگاه رازی
Abstract
طنز در ادبیات شاملِ آمیزه ای از نقد و هجو و ریشخند و مزاح است که به هدفِ تعریض به کسی و یا در جهت برملا ساختن چهره­ی واقعی کسی در اثنای ابراز جنبه های منفی او و نقص­ها و کاستی­هایی که در وی وجود دارد، به کار می رود. در نتیجه، هدف از طنز، اصلاح همزمان در دو جنبه­ی اخلاقی و زیبایی است. با وجود آن که هیچ دوره ای از دوران تاریخ، از طنز بى نصیب نبوده است؛ از آن جهت که طنز از آغاز دمیده شدن زندگی انسان نشأت می گیرد و همگام و همسو با روابط انسانی او بوده است؛ امّا با این حال طنز در دورانى که ناآرامى واضطراب بر آن سیطره دارد و روزنه هاى آزادى در آن مسدود است، تجلّى و نمود بیشترى دارد. بدین جهت در صورتى که حجم حوادث ومصیبت هاى هولناکى را که بر ایران وعراق وارد شده ونیز دسیسه هاى مهیبی را که استعمارگران وخودکامگان، در این دو سرزمین به راه انداخته اند، بدانیم، قطعاً دلیل حمله شاعران را در این دو سرزمین بر سران توطئه خواهیم فهمید. در این راستا، مقاله حاضر در صدد است تا به شعر طنز در ادبیات ایران وعراق و با تکیه بر اشعار رهی معیری ومحمد مهدی جواهری و به شیوه تحلیلی- توصیفی، ضمن بررسی مقایسه گونه ای بین شعر طنز دو کشور بپردازد.
این مقاله درصدد پاسخگویی به این سؤال است که: مهم ترین ویژگی های مشترکی که در لابه لای اشعار معیری و جواهری، وجود دارد و ما را بر آن داشته که این دو شاعر را با هم مقایسه کنیم، چیست؟ پاسخ به این سؤال در چهارچوب اصول مکتب آمریکایی - که سعی در مقایسه اشعار شاعران در ادبیاتِ کشورهای مختلف دارد- دنبال می شود.
از نتایجِ به دست آمده از این مقاله نیز سطحِ تعلقِ متون به یکدیگر را مشاهده می نماییم، چرا که مضامینِ مشترکی که در شعرِ معیری و جواهری وجود دارد از احساسِ مشترک آن دو در قبالِ اوضاعِ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در کشورهایشان نشأت می گیرد. طنز در شعر این دو شاعر برپایه­ی اندیشه­ی مقابله بین صدق و کذب، صحت و سقم، کمال و نقص، و به طور خلاصه، مبارزه بین آن چیزی که وجود دارد و آن چیزی که شایسته است که وجود داشته باشد، استوار است.

[1] إبراهیم، زکریا (1958م)، سیکولوجیه الفکاهه والضحک، ط1، القاهرة، دار مصر للطباعة.
[2] أنس، وئام محمد سید أحمد (2010م)، الفکاهه والسّخریه فی الشعر المصری: فی العصرین الفاطمی والأیوبی، ط1، بیروت، مؤسسه الانتشار العربی.
[3] بصری، میر (1994م)، أعلام الأدب العراق الحدیث، المجلد الأول، ط، 1دارالحکمة.
[4] بطیش، سیمون (1983م)، الفکاهه والسخریه فی أدب مارون عبود، ط1، بیروت، دار الجیل.
[5] ترکمان، فاضل (1389ﻫ.ش)، لبخندهای MP3: درباره ی طنزهای رهی معیری (ابتساماتMP3: حول سخریه رهی معیری)، با مقدمه علی اصغر حلبی، طهران، نشر هزاره­ی ققنوس.
[6] الجنابی، قیس کاظم (2004م)، الخطاب التهکمی فی شعر الجواهری، مجله الموقف الأدبی، العدد 399.
[7] جوادی، حسن (1383ﻫ.ش)، تاریخ طنز در ادبیات فارسى، ط 1، نشر کاروان، طهران.
[8] الجواهری، محمد مهدی (2001م)، الأعمال الشعریه الکاملة، ط2، بغداد، دار الحریّه للطباعه والنشر.
[9]  حلبی، علی أصغر (1377ﻫ.ش)، تاریخ طنز و شوخ طبعى در ایران و جهان اسلامى، ط 1، طهران، نشر بهبهانی.
[10]  خربوش، حسین (1982م)، أدب الفکاهه الأندلسی: دراسه تطبیقیة، د.ط، منشورات جامعه الیرموک.
[11]  الخلیلی، علی (1979م)، النکته العربیة: انفجارات فی الأرض الیابسة، د.ط، عکا: منشورات دار الأسوار.
[12]  الزبیدی، محمد مرتضى (1970م)، تاج العروس من جواهر القاموس، المجلد 16، تحقیق:عبدالعزیز مطر، د.ط، دار الهدایه للطباعه والنشر والتوزیع.
[13]  زیما، بییر (1996م)، النقد الإجتماعی نحو علم اجتماع للنصّ الأدبی، ترجمه عایده لطفی، القاهرة: دار الفکر للدراسات والنشر والتوزیع.
[14]  ضناوی، سعدی (1994م)، مدخل إلى علم اجتماع الأدب، ط1، دارالفکر العربی للطباعه والنشر.
[15]  عباس، إحسان (لاتا)، الشعر فی فلسطین حتى العام 1967؛ الموسوعه الفلسطینیة.
[16]  عزالدین، یوسف (2008م)، الشعر السیاسی الحدیث فی العراق: دراسه أدبیه تاریخیة، دار المدى.
[17]  عکاری، سوزان (1994م)، السخریه فی مسرح أنطوان غندور، ط1، المؤسسه الحدیثه للکتاب.
[18]  الفیروزآبادی، مجد الدین أبو طاهر محمد بن یعقوب الشافعی (1995م)، القاموس المحیط، د.ط، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[19]  قزیحة، ریاض (1998م)، الفکاهه فی الأدب الأندلسی، ط1، بیروت، المکتبه العصریه للطباعه والنشر.
[20]  محمد حسین، السید عبدالحلیم (1988م)، السخریه فی أدب الجاحظ، ط1، الدار الجماهیریه للنشر والتوزیع والإعلان.
[21]  المعاملی، شوقی محمد، (1987م)، الإتجاه الساخر فی أدب الشدیاق، ط2، مکتبه النهضه المصریة.
[22]  معیرى، محمد حسن (1382ﻫ.ش)، دیوان طنزهاى رهى معیرى (دیوان الأشعار الساخره لرهی معیری)، نشر زوار.
[23]  میویک، سی (1987م)، المفارقه وصفاتها، ترجمة: عبدالواحد لؤلؤه (موسوعه المصطلح النقدی)، ط2، الأردن، جامعه الیرموک.
[24]  وهبه، مجدی (1974م)، معجم مصطلحات الأدب، ط2، مکتبه لبنان، بیروت.
 
المجلات والرسائل الجامعیة
[25]  الحاج محمد، فراس عمر أسعد (1999م)، السخریه فی الشعر الفلسطینی المقاوم بین عامی 1993-1948، أطروحه الماجستیر بإشراف الدکتور عادل الأسطة، فلسطین، نابلس، جامعه النجاح الوطنیة.
[26]  رسولی، حجت، و میرکاظمی، ندا السادات (1390ﻫ.ش)، نگاهی اجمالی به سیر تاریخی فکاهه (از عصر جاهلی تا اواخر دوره­ عبّاسی) (رؤیه کلیّه فی التحول التاریخی للفکاهة)، فصلیة­ لسان مبین، السنه الثانیة، العدد 3.
[27]  زعیم، فرماه (1381ﻫ.ش)، طنز و خلافیت (السخریه و الإبداع)، نشریه­ رشد آموزش زبان و ادب فارسى، العدد 62.
[28]  صویلح، فوزی علی (2008م)، خصائص الأسلوب فی شعر الجواهری، رساله دکتوراه، کلیه اللغات، جامعه صنعاء.
[29]  صیاد کوه، أکبر، و کمال آبادى فراهانى، على أکبر (1384 ﻫ.ش): جایگاه رهی معیری در میان شاعران معاصر (مکانه رهی معیری بین الشعراء المعاصرین)، مجله کلیه الآداب والعلوم الإنسانیة، جامعه شهید باهنرکرمان، العدد 18.
[30]  فریحات، عادل (2000م)، الأدب الساخر والضاحک، مجله المعرفة، العدد447، سوریة، وزاره الثقافة.
[31]  قاسم، سیزا (1982م)، المفارقه فی القصص العربی المعاصر، مجله الفصول، المجلد الثانی، العدد الثانی.
[32]  قراگوزلو، محمد (لا تا)، پیوند أدب و سیاست: درآمدى بر تبار شناسى شعر سیاسى و اجتماعى (صله الأدب بالسیاسیة: مدخل علی تصنیف الشعر السیاسی والإجتماعی)، شهریه اطلاعات سیاسى- اقتصادى، السنه 21، العدد 5-6 (المتواصل 234).
[33]  معروف، یحیى، و محمد اعتمادی (2006م)، الجواهری: حیاته، مخزونه الثقافی ومیزاته الشعریة، مجله العلوم الإنسانیة، العدد:13(4).
[34]  مفتاح، محمد (1997م)، مدخل إلى قراءه النص الشعری، مجله الفصول، المجلد السادس عشر، العدد الأول.
[35]  ناصرى، ناصر (1385ﻫ.ش)، طنز و جلوه هاى شکل گیری آن در ادب فارسی (السخریه ومظاهر تشکلها فی الأدب الفارسی)، فصلیه ادبیات فارسی (الأدب الفارسی)، السنه الثالثة، العدد 3.